زلزله

زلزله ها معمولا در امتداد گسل‌ های زمین و مناطق باریکی که توده‌های سنگ ارتباط بیشتری با یکدیگر دارند، رخ می‌دهند. به زبان ساده تر، زمین لرزه‌ در حقیقت از لرزش پوسته زمین بر اثر آزاد شدن ناگهانی انرژی در لایه‌ لیتوسفر زمین رخ می دهد. میزان شدت زلزله می‌تواند از زمین لرزه‌ های ضعیف که اصلا غیر قابل احساس هستند تا زمین لرزه‌هایی که آنقدر شدید و مخرب هستند تا یک شهر را تخریب کنند، متفاوت است.

زلزله چگونه رخ می‌دهد؟

زمین لرزه در اثر آزاد شدن ناگهانی انرژی از داخل پوسته زمین که موجب ایجاد امواج ارتعاشی می شود، بوجود می آید. مابین لایه های گوشته و پوسته، لایه استنوسفر و بعد از آن لایه لیتوسفر که بیرونی ‌ترین لایه پوسته زمین که ما روی آن حرکت میکنیم، دارای صفحاتی است که این صفحات همواره در اثر انرژی وارد شده از گرمای هسته زمین که بیرون می‌آید، در حال حرکت هستند. بعبارتی، این صفحات همواره درحال لیز خوردن روی لایه بیرونی گوشته زمین هستند.

این لایه ارتفاع ۱۰۰ تا ۲۵۰ کیلومتر زیر زمین را پوشش داده و دمای بالا در آن سبب می‌شود تا با وجود جامد ‌بودن مواد تشکیل‌ دهنده، باعث افزایش خاصیت ارتجاعی شده و استنوسفر به یک لایه تقریبا روان تبدیل شود. این لایه انعطاف ‌پذیر می‌تواند به ‌آرامی تحت همرفت گرما جریان یافته و به حرکت ماگما و سنگها در زمین کمک کند که این کار موجب حرکت صفحات تکتونیک زمین می‌شود.

بنابراین هنگامی که دو صفحه سعی کنند از کنار یکدیگر عبور کنند، اصطکاک مانع این می‌شود که بتوانند براحتی لیز بخورند و در نتیجه تنشی در نقطه تماس میان صفحات ایجاد می‌شود. که این مسئله سبب توقف صفحات نشده و صفحات در نهایت به حرکت خود در چنین شرایطی ادامه می‌دهند. اما میزان انرژی این تنش بصورت موج های آزاد شده و از درون زمین به سطح آمده که در اثر آن زلزله رخ می‌دهد. لازم بذکر است که نقطه‌ای از سطح زمین که مستقیماً بالای کانون یا مرکز زلزله قرار دارد، ‌بعنوان کانون زمین ‌لرزه شناخته می‌شود.

واحدهای اندازه گیری شدت زمین لرزه‌

زمین لرزه توسط دستگاه زلزله ‌سنج یا لرزه‌ نگار ثبت می‌شود. روش کار یک لرزه‌ سنج ساده نیز بدین شکل است که لرزه نگار شامل قلمی است که به یک جرم متصل شده و زمانی که زلزله اتفاق می افتد و زمین شروع به حرکت می‌کند، این جسم نیز شروع به حرکت کرده و حرکات خود را بر روی یک پوسته کاغذی در حال چرخش ثبت می‌کند.

در مورد واحد اندازه زمین لرزه نیز، از واحد بزرگی زلزله یا همان ریشتر استفاده می شود که بنام چارلز فرانسیس ریکتر معروف به ریشتر نامگذاری شده است. واحد ریشتر از ۱ تا ۱۰ تقسیم‌ بندی شده و افزایش آن بصورت لگاریتمی است. اما با توجه به اینکه این واحد اندازه گیری ، دارای مشکلاتی در محاسبه و خطا است و نیز با توجه به پیشرفت هایی که دانشمندان زلزله شناسی داشته اند، واحدهای جدیدتری برای محاسبه شدت زمین لرزه معرفی کرده اند.

یکی از این واحدهای اندازه گیری، واحدی بنام قدر لحظه را بعنوان واحد اندازه گیری زمین لرزه بکار میبرند. قدر لحظه در واقع به مقدار انرژی آزاد ‌شده در زمان زمین لرزه اشاره داشته که در مساحت سطح گسل ضرب می‌شود. با استفاده از این مقیاس می‌توان با بکارگیری لرزه‌ سنج ها کل انرژی آزاد‌شده در زمین لرزه را تخمین زد و در واقع قدر لحظه‌ قابل اطمینان‌ ترین روش تخمین اندازه زمین لرزه است.

از دیگر واحدهای اندازه گیری زمین لرزه میتوان به شدت مرکالی اصلاح ‌شده (Modified Mercalli intensity scale) که به اختصار MMI ، MM یا MCS نیز نامیده می‌شود، اشاره کرد که در واقع میزان تأثیر زمین لرزه بر سطح زمین را بیان کرده و مقیاسی مفهومی بوده و نه عددی. و دارای درجه بندی ۱ تا ۱۲ است که در درجه ۱ ، زمین لرزه احساس نشده و غالبا ناشی از اثرات حاشیه‌ای و طولانی مدت زمین لرزه ‌های بزرگ بوده و درجه ۱۲، تخریب بطور کامل رخ داده و توده‌های سنگی بزرگ، خطوط دید و خطوط سطح منحرف و جابجا شده و اجسامی به سمت بالا پرتاب می‌شوند.!

هر اندازه، کانون زمین ‌لرزه عمیق باشد، آسیبی که وارد می کند، کمتر می‌شود. اندازه بزرگی یک زمین لرزه با انرژی آزاد شده آن متناسب است. زمین ‌لرزه‌ های کوچکتر از ۵ ریشتر اغلب غیر محسوس و یا با تخریب خیلی کم یا بدون تخریب و زمین لرزه های بزرگتر از ۶ ریشتر خسارتهای جدی را به بار می‌آورند، البته لازم بذکر است که ریشتر فقط واحد اندازه و شدت انرژی تخلیه شده بوده و علاوه بر اندازه آن، عوامل متعدد دیگری از جمله عمق زمین لرزه، جهت لرزش و نوع طول موج لرزش در میزان تخریب تأثیر گذارند.

انواع امواج زلزله

زمین ‌لرزه دارای سه نوع موج P ، S و سطحی است که موج P که اول می‌آید به امواج فشاری یا طولی مشهور است، زیرا امواج تولیدی آن بورت ضربه‌ ای بوده و در راستای انتشار، موجب لرزش زمین مثل کشیدن یک طناب می شود که این لرزش در پوسته زمین با سرعت ۱.۵ تا ۸ کیلومتر در ثانیه بوقوع می پیوندد. در مقابل موج S یا موج قیچی تقریبا ۱.۷ بار سرعتی کمتر از P داشته و در جهت عمود بر خط انتشار مثل تکاندن یک  سفره موجب لرزش زمین می شود. زمین لرزه های شدید معمولا در عمقی با زاویه‌ ۱۰۵ درجه ناحیه های سطحی را می‌لرزاند و مناطق اطراف این زاویه منطقه سایه نامگذاری شده و از این رو همواره امواج P نسبت به S دامنه بسیار گسترده تری از ناحیه سایه را تحت تاثیر قرار می‌دهند. همچنین امواج P می‌توانند با تغییر در جهت و عبور از لایه گوشته یا هسته بیرونی زمین، باعث لرزش مناطق خیلی دورتر از مرکز زمین لرزه‌ شوند. لازم بذکر است که زمانی که مرکز زمین لرزه در داخل دریا باشد، باعث ایجاد سونامی شده که غالبا در زمین لرزه های بزرگتر از ۸ ریشتر بوجود می آید. زمین لرزه ها میتوانند موجب ریزش کوه ها، رانش های زمین و نیز فعال کردن  آتشفشانها نیز بشوند.

انواع زلزله

• زمین لرزه های طبیعی: زمین لرزه های طبیعی در هر نقطه از زمین که در آن انرژی کرنشی کشسانی به میزان کافی برای گسترش شکستگی در امتداد صفحهٔ گسل ذخیره شده ‌باشد، رخ میدهد.
• زمین لرزه های القایی: بوجود آمدن این نوع زمین لرزه ها، توسط عوامل مصنوعی و نه طبیعی است. بعنوان نمونه میتوان برداشت بی رویه از معادن باعث وقوع زمین لرزه هایی از نوع القایی می شود. همچنین احداث سدها و ساختمان‌های بزرگ، حفاری و تزریق مایع به داخل چاه، استخراج از معادن زغال‌سنگ، و استخراج نفت نیز از جمله عوامل مصنوعی بوجود آمدن زمین لرزه هستند.
• زمین لرزه های ناشی از گسل ها: این نوع زمین لرزه ها ناشی از فعالیت و حرکت گسل ها می باشد.
• زمین لرزه های دور از مرز صفحه‌ها: تنش‌هایی ممکن است موجب ایجاد شکست در امتداد گسل صفحه‌های موجود شده و زمین لرزه های میان صفحه‌ای را بوجود آورند.
• آتشفشان ها: حرکت ماگما در آتشفشان‌ ها، موجب بوجود آمدن زمین لرزه می شود که معمولا چنین زمین لرزه هایی به عنوان یک هشدار دهنده‌ زود هنگام فوران آتشفشان را خبر دهند.
• ازدحام زمین لرزه: سلسله‌ای از زمین لرزه‌ها که در منطقه‌ای خاص در مدت زمان کوتاهی اتفاق می‌افتند.
• طوفان زمین لرزه: برخی مواقع یک سری از زمین لرزه‌ ها به صورت طوفان زمین لرزه رخ می‌دهد، که در آن زمین لرزه به گسل پر خوشه ضربه زده و باعث لرزش یا توزیع مجدّد تنش از زمین لرزه قبلی ارسال شده، می‌شود.

تاثیرات بعد از وقوع زمین لرزه

• گسیختگی زمین و تخریب ساختمانها و بناها
• رانش زمین و وقوع بهمن های بزرگ
• آتش بر اثر تخریب خطوط گاز و برق و …
• روان شدن خاک
• بروز سونامی در دریا
• بروز سیل بر اثر تخریب سدها و …
• بروز جز و مد

بزرگترین زلزله های ثبت شده در جهان

• زلزله سال ۱۹۶۰ میلادی والدیویا شیلی: ۹.۶ ریشتر

• زلزله سال ۱۹۶۴ میلادی آلاسکا: ۹.۲ ریشتر
• زلزله سال ۲۰۰۴ میلادی سواحل سوماترای شمالی: ۹.۱ ریشتر
• زلزله سال ۲۰۱۱ میلادی هونشو، ژاپن: ۹.۱ ریشتر
• زلزله سال ۱۹۵۲ میلادی کامچاتکا روسیه: ۹ ریشتر
• زلزله سال ۲۰۱۰ میلادی سواحل شیلی: ۸.۸ ریشتر
• زلزله سال ۱۹۰۶ میلادی سواحل اکوادور: 8.۸ ریشتر
• زلزله سال ۱۹۶۵ میلادی جزایر موش، آلاسکا: ۸.۷ ریشتر
• زلزله سال ۱۹۵۰ میلادی تبت: ۸.۶ ریشتر
• زلزله سال ۲۰۱۲ میلادی سواحل سوماترای شمالی: ۸.۶ ریشتر
• زلزله سال ۲۰۰۵ میلادی سواحل سوماترای شمالی: ۸.۶ ریشتر
• زلزله سال ۱۹۵۷ میلادی جزایر آندریانوف، آلاسکا: ۸.۶ ریشتر

نقشه مناطق زلزله خیز ایران

بزرگترین زلزله های ثبت شده در ایران

• زلزله خرداد ۱۳۰۲ هجری شمسی کاشمر: ۵.۷ ریشتر
• زلزله آذر ۱۳۳۶ هجری شمسی فارسنیج: ۷.۱ ریشتر
• زلزله تیر ۱۳۳۶ هجری شمسی سنگچال: ۶.۶ ریشتر
• زلزله شهریور ۱۳۴۱ هجری شمسی بوئین زهرا: ۷.۲ ریشتر
• زلزله شهریور ۱۳۴۷ هجری شمسی دشت بیاض: ۷.۳ ریشتر
• زلزله شهریور ۱۳۵۷ هجری شمسی طبس: ۸.۷ ریشتر (بزرگترین زمین لرزه تاریخ ایران)

• زلزله خرداد ۱۳۶۹ هجری شمسی رود بار: ۷.۴ ریشتر
• زلزله اردیبهشت ۱۳۷۶ هجری شمسی قائنات: ۷.۳ ریشتر
• زلزله تیر ۱۳۸۱ هجری شمسی بوئین زهرا: ۶.۵ ریشتر
• زلزله دی ۱۳۸۲ هجری شمسی بم: ۶.۶ ریشتر (سومین زمین لرزه پر تلفات تاریخ ایران)
• زلزله خرداد ۱۳۸۳ هجری شمسی مازندران: ۶.۳ ریشتر
• زلزله اسفند ۱۳۸۳ هجری شمسی زرند: ۶.۴ ریشتر
• زلزله آذر ۱۳۸۴ هجری شمسی قشم: ۶ ریشتر
• زلزله فروردین ۱۳۸۵ هجری شمسی بروجرد: ۶.۱ ریشتر
• زلزله شهریور ۱۳۸۷ هجری شمسی قشم: ۶.۱ ریشتر
• زلزله آذر ۱۳۸۹ هجری شمسی فهرج: ۵.۶ ریشتر
• زلزله شهریور ۱۳۸۹ هجری شمسی دامغان: ۵.۹ ریشتر
• زلزله خرداد ۱۳۹۰ هجری شمسی کهنوج: ۵.۳ ریشتر
• زلزله مرداد ۱۳۹۱ هجری شمسی ورزقان: 5.۵ ریشتر
• زلزله فروردین ۱۳۹۲ هجری شمسی طسوج: ۶.۳ ریشتر
• زلزله فروردین ۱۳۹۲ هجری شمسی سراوان: ۷.۸ ریشتر
• زلزله اردیبهشت ۱۳۹۲ هجری شمسی گوهران: 6.۲ ریشتر
• زلزله مرداد ۱۳۹۳ هجری شمسی مورموری: ۶.۲ ریشتر
• زلزله فروردین ۱۳۹۶ هجری شمسی فریمان: ۶.۱ ریشتر
• زلزله آبان ۱۳۹۶ هجری شمسی ازگله: ۷.۳ ریشتر
• زلزله آبان ۱۳۹۶ هجری شمسی مهران: ۵.۳ ریشتر
• زلزله آذر ۱۳۹۶ هجری شمسی ملارد: ۵.۲ ریشتر
• زلزله آذر ۱۳۹۷ هجری شمسی سرپل ذهاب: ۶.۳ ریشتر
• زلزله آبان ۱۳۹۸ هجری شمسی ترکمنچای: ۵.۹ ریشتر
• زلزله اسفند ۱۳۹۸ هجری شمسی خوی: ۵.۷ ریشتر
• زلزله اردیبهشت ۱۳۹۹ هجری شمسی دماوند: ۵.۱ ریشتر

جهت اطلاع لحظه ای از آخرین زمین‌ لرزه‌ های ایران و نواحی مجاور میتوانید وارد این لینک شده و این اطلاعات رو بصورت لحظه ای مشاهده کنید.